Historia Polski 

Konstytucja 3 Maja, z 1791 roku - jest ustawą uchwaloną w Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim. Kompromis ten dążył do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze Polski, ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce.

Wśród największych dzieł prawno-politycznych dawnej Rzeczypospolitej Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. zajmuje bardzo ważne miejsce. Była pierwszą w Europie, a drugą po amerykańskiej, ustawą zasadniczą, regulującą podstawowe kwestie społeczno-polityczne, prawa i obowiązki obywateli oraz zasady organizacji władz państwowych, wreszcie zagadnienia związane z obroną całości terytorium Rzeczypospolitej. Stanowiła, zgodnie z duchem epoki, wybitny dokument polskiego oświecenia – jak stwierdził znany historyk Bogusław Leśniodorski.

Doniosłą rolę odegrała Konstytucja Majowa w procesie kształtowania nowoczesnego narodu oraz szerzenia postaw patriotycznych, jak również „tworzenia klimatu walki o całość i wolność Rzeczypospolitej (...)”, co znalazło szczególny wyraz w czasie powstania kościuszkowskiego. 
 

We wstępie (preambule) do Ustawy Rządowej czytamy:
Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą, egzystencyją polityczną, niepodległość zewnętrzna i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą Konstytucyję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym wyraźna wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu.

Konstytucja 3 Maja 1791, Jan Matejko (1891r.) 
Olej na płótnie. Muzeum Narodowe w Warszawie

Postanowienia:

Jej wstępnym etapem było Prawo o Sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o Miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcje, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji. 

Konstytucja składała się z jedynastu rozdziałów:
 

I.  II. III.  IV.    V.    VI.    VII.   VIII. IX.    X.     XI.

Religia panująca. Szlachta ziemianie. Miasta i mieszczanie. Chłopi włościanie.  Rząd czyli oznaczenie władz publicznych. Sejm czyli władza prawodawcza.  Król, władza wykonawcza.  Władza sądownicza.  Regencja.  Edukacja dzieci królewskich.  Siła zbrojna narodowa.

 

Ustawa ta została opublikowana w liczbie kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy, a następnie przedrukowana przez wszystkie czasopisma krajowe. Tłumaczono ją też na języki obce. Wszędzie spotkała się z żywym zainteresowaniem. W Polsce owego czasu spotkała więcej zwolenników, aniżeli przeciwników, a ostrej krytyce poddali ją jedynie francuscy jakobini.

 

TRZECI MAJ                         (deklamacja)   Pod koniec roku osiemnastego Gdy rod Lechitow zyl w ciaglej trwodze Swiat Fryderyka sluchal wielkiego, Ktory nad Polska zemscil sie srodze   Zyl wowczas w Polsce Hugo Kollataj,   Na tronie Polski byl Poniatowski,   Rozbrat, niewiara w polskich ksiazetach,   Marszalekiem sejmu byl Malachowski, Zrodzila sie mysl w najtezszych mezach, By Konstytucje dac Narodowi, Chlopkom dac moznosc sile oreza, Bronic swej ziemi, sluzyc  krajowi.   Nadszedl dzien wielki Trzeciego Maja,   Sejm czteroletini w posrod wiwatow   Przemienil w prawo czyn Kollataja,    I Konstytucje oglosil swiatu. Polski stolica w odswietnej szacie, Sztandar Piastowski powiewal dumnie, Cieszyl sie narod i krol w komnacie, Katedre Jana wypelnil tlumnie.   Spiewajac hymny na chwale Boga,   Zanoszac pienia Gogarodzicy,   ze przeminely postrach i trwoga,   A stary Zygmunt ze swej wiezycy Roznosil glosem swijego dzwieku Po polskiej ziemi echo radosne, Od stromych Karpat do wod Baltyku, Wzywal do zgody rody owczesne.   Niedlugo trwaly szczescie, wesele,   Trzech zlych sasiadow w szatanskiej zmowie,    Rozdarli Polske. - Okrucienstw wiele   znosil lud Polski, swiat caly to wie. Lecz znow jutrzenka weszla wolnosci, Znow rod Piastowy panem swej ziemi, A Polski syny krew w obfitosci Przelali broniac piersiami swermi.   Swojego kraju, swoich rubiezy,   Nie dac odebrac skrawka swej ziemi,   Wrog w dalszym ciagu swe zeby szczerzy,   Chce Polskie grody uczynic swemi. Podajmy sobie braterskie dlonie, W jednosci, zgodzie pracujmy spolem, Niech serce nasze miloscia plonie, Obroncom Polski uderzmy czolem. nap. Dyr. Tomaszkiewicz